Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1944 ο Χορτιάτης πλήρωσε βαρύ τίμημα για την αντιστασιακή του δράση. Πλήρωσε με 149 αθώες ζωές και τη σχεδόν εκ βάθρων καταστροφή του, διότι δεν έσκυψε το κεφάλι στον κατοχικό ζυγό, δεν έπλευσε στα δύσκολα χρόνια κόστα-κόστα, ούτε έμεινε στα ρηχά, μα έστρεφε το ακρόπρωρό του στα ανοικτά, μπήκε στις τρικυμίες με υψωμένη την αντιστασιακή παντιέρα.
Ο θάνατος ενός Γερμανού στρατιώτη σε μια ένοπλη συμπλοκή στην περιοχή Καμάρα μεταξύ ανταρτών και Γερμανών, που συνόδευαν το όχημα της εταιρείας ύδρευσης -το οποίο όπως κάθε Σάββατο ανηφόριζε στο χωριό, ώστε να απολυμάνει τις πηγές της Αγίας Παρασκευής- ήταν μόνο η αφορμή που ζητούσαν οι κατοχικές δυνάμεις.
Λίγη ώρα αργότερα οι γερμανικές δυνάμεις συνεπικουρούμενες από ορδές ταγματασφαλιτών θα φτάσουν στον Χορτιάτη έτοιμες να εφαρμόσουν ένα προμελετημένο σχέδιο. Ξεσπούν σε πράξεις παράφορης βίας, σκοτώνουν βρέφη, βιάζουν, εκτελούν εν ψυχρώ, καίνε και λεηλατούν. Συγκεντρώνουν όσους δεν έχουν εγκαταλείψει το χωριό στο φούρνο του Γκουραμάνη και το σπίτι του Νταμπούδη, μετατρέποντας τους δύο χώρους σε νέα κρεματόρια. Ο απολογισμός θα είναι τραγικός: 149 άτομα θα καούν ζωντανά ή θα εκτελεστούν, από τα οποία τα 51 κάτω των 18 ετών.
Ο Χορτιάτης θα ζήσει ένα Ολοκαύτωμα, θα γραφεί για πάντα στις σελίδες της ιστορίας ως ένας μαρτυρικός τόπος, που μπορεί να γνώρισε τη φρίκη, την καταστροφή και το θάνατο, αλλά δεν υπέκυψε. Θα γίνει ένα διαχρονικό σύμβολο αντίστασης, αγώνα για ελευθερία και ανεξαρτησία, ιδεών και ιδανικών.Το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη, στις 2 Σεπτέμβρη του ’44, είναι μια σημαία αιμάτινη την οποία θα όφειλε να κραδαίνει η αντιφασιστική μνήμη, δίπλα στις πασίγνωστες περιπτώσεις των Καλαβρύτων και του Διστόμου.
Ο Χορτιάτης είναι ένα από τα πολλά χωριά θυσιαστήρια κατά την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής του 2ουΠαγκοσμίου Πολέμου.
Η ταινία προσπαθεί να “αναπαραστήσει” το ολοκαύτωμα του Χορτιάτη μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα από κοντά και παράλληλα να τονίσει τη σημασία του να διατηρηθεί ζωντανή η ιστορική μνήμη. Το παζλ της ιστορίας διαμορφώνεται όχι μόνο από τις επίσημες ιστορικές πηγές αλλά και από τις διαφορετικές οπτικές θέασης των γεγονότων και μέσα από τα προσωπικά βιώματα των καθημερινών ανθρώπων. Η βιωμένη ιστορία δίνει άλλη διάσταση στα ιστορικά γεγονότα.
Ίσως για τον λόγο αυτό, το ντοκιμαντέρ προκάλεσε αρκετές συζητήσεις, όχι μόνο για τις αισθητικές αρετές του, αλλά και για την ακρίβεια – ή μη- των αφηγήσεών του.
Από 28/11/2013 στον κινηματογράφο Αλεξάνδρα ( Κρέμου 141, Καλλιθέα), οι θεατές θα έχουν την ευκαιρία να διαπιστώσουν ιδίοις όμμασιν το πλέξιμο της αφήγησης, με τη συνύφανση της ατομικής εμπειρίας και της ιστορικής καταγραφής. Η πρώτη, ζεστή και συγκινητική, η δεύτερη σαφώς “ανατομική”, αλληλοσυμπληρώνονται, με τελικό εξαγόμενο τη διαμόρφωση μιας πλήρους εικόνας. Η εικόνα, έτσι κι αλλιώς, αποκτά την απαιτούμενη δύναμη, χάρη στην έξοχη διεύθυνση φωτογραφίας και στην ευφυή μουσική της επένδυση.
Με την πληρότητα του αφηγηματικού χάρτη ανά χείρας, οι σκηνοθέτες κινούνται ανάμεσα στις κακοτοπιές της Ιστορίας, όπως αυτή κινήθηκε κάποτε στις δύσβατες χορτιατινές πλαγιές. Εκεί όπου οι Γερμανοί και δωσίλογοι κατάφεραν να σκορπίσουν θάνατο, στην υπηρεσία του φασισμού, τα στόματα, ωστόσο, δεν έκλεισαν. Μιλάνε σήμερα μπροστά στην κάμερα και με τον τρόπο τους νουθετούν και παραδειγματίζουν.
Παραγωγή 2013
Διάρκεια : 90’
Συντελεστές
Σενάριο-Σκηνοθεσία-Μοντάζ: Χρύσα Τζελέπη,Ακης Κερσανίδης
Ερευνα:Θόδωρος Βαλάχας, Μπάμπης Νανακούδης,Ακης Κερσανίδης,Χρύσα Τζελέπη
Διεύθυνση Φωτογραφίας:Δράκος Πολυχρονιάδης
Ηχοληψία- Μιξάζ: Kλεάνθης Μανωλάρας
Παραγωγή:Anemicinema
Αποσπάσματα από τη συνέντευξη στο Κέντρο Μελετών & Ερευνών για το Σινεμά από τον Άκη Κερσανίδη και την Χρύσα Τζελέπη
Η Χρύσα Τζελέπη κι ο Άκης Κερσανίδης είναι συνοδοιπόροι και συν-σκηνοθέτες του ντοκιμαντέρ που αναφέρεται στο Ολοκαύτωμα του Χορτιάτη (2 Σεπτεμβρίου 1944). Τίτλος του Το Χρονικό μιας Καταστροφής
Ποια η αφορμή γι’ αυτό το ντοκιμαντέρ;
Άκης:Ήταν μια παλιά σκέψη που εκκρεμούσε. Το 2000 συμμετείχαμε σε μια σειρά στην τηλεόραση για τον αιώνα που μας πέρασε. Είχα αναλάβει να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για την Κατοχή. Κατά την έρευνα προέκυψε και αποφασίσαμε να βάλουμε και την περίπτωση του Χορτιάτη. Αλλά επειδή έγινε στο τέλος, δεν είχα βρει πολλά στοιχεία ακόμη τότε. Μπήκε ως ένα μικρό φινάλε στο τέλος του τηλεοπτικού αυτού επεισοδίου.
Μας έμεινε αυτή η ιδέα ότι κάτι πρέπει να κάνουμε γι’ αυτό, επειδή ξέραμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που ζουν. Αλλά ήθελε ψάξιμο. Κάποια στιγμή μετά από χρόνια ο Μπάμπης Νανακούδης (με τον οποίο είχα μιλήσει το 2000) μας παρότρυνε:Είπες ότι θα το κάνουμε ντοκιμαντέρ, άντε μήπως το κάνουμε!Κάτσαμε τότε και το σκεφτήκαμε.
Χρύσα:Συνέβη κι ένα άλλο σημαντικό! Ο Θόδωρος Βαλαχάς έγραψε ένα βιβλίο με νέα στοιχεία (Ό, τι απόμεινε από τη μέρα εκείνη, η μνήμη είναι). Υπήρχε ως τότε αυτή η διχογνωμία για το ποιος ευθύνεται. Οι αντάρτες που έστησαν την ενέδρα στο υδραγωγείο, γιατί πήγαν εκεί; Ήταν πολύ περίεργο, λίγο πριν το τέλος του πολέμου! Ο Καπετάν Χορτιάτης που ακόμη ζούσε τους χάρισε το αρχείο του, όπου περιέχονται όλες οι εντολές που παίρνανε οι αντάρτες. Προκύπτει λοιπόν πως είχανε στοιχεία ότι θ’ ανεβούνε οι γερμανοί με τους ταγματασφαλίτες να κάνουνε εκκαθάριση στο χωριό. Και ότι οι ενέδρες ήταν τρεις κι όχι μία.
Αυτά τα νέα δεδομένα ήταν αφορμή να βγει το θέμα προς τα έξω και ν’ αρχίσει ένας διάλογος στο χωριό. Κάποιοι λέγαν ότι δε φταίγαν οι αντάρτες κι άλλοι καταλογίζανε σ’ αυτούς την καταστροφή του Χορτιάτη.
Άκης:Τότε ήταν που κυκλοφόρησε και το βιβλίο του Βαλαχά. Έτσι ξεκινήσαμε, βρήκαμε τους ανθρώπους κι αρχίσαμε να τους καταγράφουμε. Είναι εξ ολοκλήρου δική μας παραγωγή οπότε πήγαινε με αργό ρυθμό.
Πόσο χρόνο δαπανήσατε για την έρευνα και τη λήψη;
Άκης:Οι λήψεις ολοκληρώθηκαν μέσα σ’ ένα χειμώνα. Η έρευνα κράτησε τρία χρόνια. Κάναμε και κάποιες συμπληρωματικές λήψεις, λίγες, αφότου είδαμε το πρώτο υλικό.
Το αρχειακό υλικό πως το εντοπίσατε;
Άκης:Το ψάχναμε παράλληλα, με τη βοήθεια του Θ. Βαλαχά και άλλων συνεργατών και φίλων. Πήγαμε επίσης σε οργανισμούς, στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης και αλλού. Αρχίσαμε να το συλλέγουμε αργά και με πολύ κόπο γιατί υπάρχουν πολύ λίγες εικόνες από τη Θεσσαλονίκη κι ακόμη λιγότερες απ’ τον Χορτιάτη. Μας βοήθησε πάρα πολύ το φωτογραφικό υλικό των κατοίκων του. Αυτές οι εικόνες δε λένε τίποτε γι’ αυτό καθαυτό το γεγονός αλλά δίνουν πληροφορίες για τους ανθρώπους, πώς ζούσαν, τα γλέντια τους και πώς ήτανε τότε το χωριό.
Είναι χωριό με αστική σχεδόν κουλτούρα. Το καταλαβαίνεις από τα ρούχα, από το γεγονός ότι ακούνε την ίδια μ’ εμάς μουσική κι όχι παραδοσιακή. Αυτά φαίνονται εύκολα. Υπάρχουν επίσης εικόνες ανθρώπων που δε ζουν είτε λόγω του εγκλήματος (δεν είναι ολοκαύτωμα τελικά αλλά έγκλημα) είτε λόγω γήρατος.
Αυτό το υλικό νομίζουμε ότι είναι το πιο ενδιαφέρον στην ταινία. Και βέβαια υπάρχει το κινηματογραφημένο υλικό, πράματα λίγο-πολύ γνωστά: η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, η είσοδος των γερμανών στην πόλη κ.τ.λ.
Από την αποχώρηση των γερμανών δεν υπάρχουν ντοκουμέντα;
Άκης:Δεν υπάρχει τίποτα. Δυστυχώς. Δεν ξέρω αν βρεθεί κάποτε σε κάποιο αρχείο στη Γερμανία. Ψάξαμε πάρα πολύ και για υλικό καταστροφών (είναι πάνω από 90 χωριά που έχουν υποστεί τέτοιο ολοκληρωτικό αφανισμό) αλλά δε βρήκαμε παρά μόνο τις λιγοστές φωτογραφίες του Διστόμου που τις τράβηξαν μεμονωμένα οι ίδιοι οι γερμανοί στρατιώτες. Οι γερμανοί τραβούσαν συντεταγμένα, είχαν και κινηματογραφιστές μαζί τους, αλλά τα εγκλήματά τους δεν τα τραβούσαν.
Ο Μανόλης Γλέζος πως προέκυψε;
Χρύσα:Μας κίνησε το ενδιαφέρον διότι το ποίημα που διαβάζει, στην αρχή και μετά πάλι προς το τέλος, το έγραψε αυτός ο ίδιος για το Ολοκαύτωμα στο Χορτιάτη. Μερικά χρόνια πριν. Οπότε του ζητήσαμε να μας το διαβάσει για να το έχουμε ως ήχο στην ταινία και με την ευκαιρία μας είπε δυο λόγια.
Άκης:Είναι ένας άνθρωπος που έχει ασχοληθεί αρκετά με τα ελληνικά ολοκαυτώματα. Και με τις διεκδικήσεις από το γερμανικό κράτος.
Χρύσα:Έθεσε πολύ ωραία το γενικό πλαίσιο. Γιατί δεν είναι ένα μόνο το ολοκαύτωμα. Είναι τόσα πολλά που φαίνεται πως ήταν ένα οργανωμένο σχέδιο δράσης. Ίσως τότε δεν ήταν αντιληπτό γιατί δεν υπήρχε επικοινωνία ανάμεσα στα χωριά. Τώρα φαίνεται καλά πόσο οργανωμένη ήταν η καταστροφή τους.
Ο Στράτος Δορδανάς είναι πολύ σοβαρός και με ξενίζει.
Χρύσα:Το θέμα “Ταγματασφαλίτες” δεν το αγγίζουν εύκολα. Δεν ακούγεται, δε λέγεται, και δεν έχουν ασχοληθεί πολλοί με αυτό. Οπότε θεωρήσαμε ότι έπρεπε κάποιος να μιλήσει, ο οποίος έχει κάνει μελέτη, έρευνα και διδακτορικό πάνω σ’ αυτό. Θέλαμε μια επιστημονική αναφορά για να μη φανεί ότι παίρνουμε θέση. Είναι δύσκολο να εκφραστούν άνθρωποι που τους έζησαν.
Άκης:Ο Δορδανάς είναι ο μόνος που μελέτησε επισταμένα το θέμα των δωσίλογων. Έχει γράψει και τρία (νομίζω) βιβλία περί αυτών.
Η μαρτυρία της κοπέλας που γλίτωσε δυο φορές και δέχεται τηλεφώνημα συγνώμης από τον παρολίγο φονιά της, είναι γλαφυρή.
Άκης:Τρεις φορές γλίτωσε αλλά η τρίτη φορά δεν υπάρχει στο ντοκιμαντέρ. Έχουμε πολύ υλικό ακόμα με ιστορίες ανθρώπων που δεν το χρησιμοποιήσαμε.
Χρύσα: Ο στόχος του ντοκιμαντέρ είναι να ανοιχτούν όλα αυτά τα θέματα προς συζήτηση, τα οποία μένουνε κρυφά στην Ελλάδα. Είναι μη συζητήσιμα ακόμη κι όταν είναι ιστορικά γεγονότα. Πρέπει κάποια στιγμή να ενσωματωθούν στη ελληνική ιστορία. Οι ταγματασφαλίτες ζούνε ακόμη και σήμερα, δεν έχουνε τιμωρηθεί. Κατέχουν μάλιστα αξιώματα πολλοί απ’ αυτούς, όπως αναφέρει ο Θόδωρος Βαλαχάς, διότι μετά βρέθηκαν στον τακτικό στρατό να πολεμούν τους αντάρτες.
Άκης:Εμείς αισθανόμασταν, σε όλη τη διάρκεια της πραγμάτωσης του ντοκιμαντέρ, ότι έχουμε αργήσει να ασχοληθούμε. Ότι έπρεπε πιο μπροστά να το κάνουμε. Θα είχαμε πολύ περισσότερες μαρτυρίες, περισσότερους ζωντανούς επιζήσαντες. Πεθαίνουν οι άνθρωποι γιατί έχουν περάσει 68 χρόνια. Θα μας έδιναν κάποιοι άλλοι περισσότερες πληροφορίες.
Χρύσα:Ακόμη και πριν 4-5 χρόνια οι άνθρωποι του χωριού δε θέλανε να μιλάνε. Δε μιλούσαν εύκολα για το θέμα και τα συμβάντα. Υπήρχε ένα περίεργο κλίμα μεταξύ τους.
Θεωρώ φυσικό να το καταχωνιάζουν στη μνήμη τους.
Χρύσα:Οι παθόντες, νεκροί και επιζήσαντες, δεν είχανε σχέση με την Αντίσταση. Αυτούς που είχαν σχέση τους έδιωχνε ο πρόεδρος. Ακούγεται αυτό στην ταινία. Σωθήκανε αυτοί, ουσιαστικά. Υπάρχει λοιπόν μια περίεργη αίσθηση από όσους καταστράφηκαν (ενώ δεν είχαν καμία σχέση) απέναντι σ’ αυτές τις οικογένειες που σώθηκαν. Κλίμα που το βλέπουμε και μετέπειτα, στον Εμφύλιο.
Άκης:Αυτή ακριβώς είναι η ιδιαιτερότητα στο Χορτιάτη. Οι περισσότεροι σκοτωμένοι (στο φούρνο και στο 2ο κτίσμα) ήτανε γυναίκες και παιδιά. Οι άντρες είχανε φύγει γιατί πιστεύανε ότι δε θα πειράξουν τα γυναικόπαιδα. Κι όμως…
Χρύσα:Για μας είναι μια αρχή γιατί σκεφτόμαστε να κάνουμε μια σειρά τέτοιων ντοκιμαντέρ για την πόλη. Για την Κατοχή, για τον Εμφύλιο, είναι πολλά τέτοια θέματα που δεν έχουν καταγραφεί σε ταινία.
Άκης:Η εκτέλεση του αιμοσταγούς Σούμπερτ που βλέπουμε σε φωτογραφίες στο ντοκιμαντέρ έγινε στο Γεντί Κουλέ…
Χρύσα:Και οι μαρτυρίες που έχουμε από τον Βαλαχά που ήταν φυλακισμένος στο στρατόπεδο Παύλου Μελά. Κι εκεί, μέσα απ’ τη φυλακή αυτή, υπάρχουν πολλές ιστορίες, ανείπωτες ακόμα.
Ανοίγετε ολόκληρο κόσμο λοιπόν με αυτό το ντοκιμαντέρ!
Χρύσα:Λέμε να προσπαθήσουμε. Ναι.
Άκης:Μας άνοιξε η όρεξη. Αυτό που θεωρούμε σημαντικό είναι η βιωμένη ιστορία κι όχι η τυπωμένη. Απ’ τους ανθρώπους που τη βίωσαν έχει πάντα μια άλλη διάσταση. Η άλλη Ιστορία, η επίσημη από τους επιστήμονες, μπορεί να είναι πιο τεκμηριωμένη. Αλλά η βιωμένη ιστορία έχει άλλα πράγματα, έχει τα συναισθήματα των ανθρώπων.
Βλέπεις ότι κάνουμε συνεχώς κοντινά πλάνα πάνω σε πρόσωπα την ώρα που μιλάνε. Οι πληροφορίες που δίνουν π.χ. με τις μικρές αλλαγές του βλέμματος των ματιών είναι πολύ δυνατό στοιχείο. Μπορεί σε κάποια σημεία να είναι λάθος ή να δηλώνει αμνησία. Σημασία έχει ότι το βίωμα είναι δυνατό και στο σινεμά είναι χρήσιμο.
Είναι μονομαχία εικόνων και μουσικής;
Άκης:Είναι σύμπραξη. Είναι πειθαρχημένος αυτοσχεδιασμός. Η εικόνα έχει άλλον τρόπο ν’ αυτοσχεδιάζει, πιο δύσκολο. Η μουσική είναι πάντα πιο ελεύθερη. Η εικόνα είναι πιο συγκεκριμένη. Η μουσική έχει το απόλυτο ζωντανό στοιχείο της στιγμής. Μπορείς ενώ παίζεις να την αλλάζεις. Στο σινεμά, στην εικόνα, ο αυτοσχεδιασμός έχει προηγηθεί στην προετοιμασία. Δε γίνεται την ώρα της παράστασης. Δεν επεμβαίνω εκείνη την ώρα στις εικόνες.
Χρύσα:Σαν συνεργάτης και θεατής θέλω να κάνω ένα σχόλιο. Πολλές φορές ο αυτοσχεδιασμός της μουσικής πατάει επάνω στον αυτοσχεδιασμό της εικόνας. Αυτό είναι το πολύ ενδιαφέρον. Εκεί μπαίνει η έννοια του αυτοσχεδιασμούεπιτόπου. Εκείνη τη στιγμή.
Άκης:Όλα ξεκινούν από τον Σάκη. Η ιδέα του αυτοσχεδιασμού μέσα από γραπτά, μουσικές, κείμενα, βιβλία κ.τ.λ. είναι αυτή που έδωσε πάσα σ’ εμάς ν’ ασχοληθούμε με τον αυτοσχεδιασμό στην κινούμενη εικόνα.
Αυτό είναι το διαχρονικό στοιχείο που έλεγα. Αφού φτιαχτεί ένα οπτικό κομμάτι επιστρέφει στον Σάκη για να δουλέψει, αυτοσχεδιαστικά πάλι, πάνω σ’ αυτό.
Όπως λέει κι ο Σάκης: “όταν λέμε αυτοσχεδιασμός δεν εννοούμε το απόλυτο τίποτα, δεν κάνουμε ό,τι μας καπνίσει εκείνη την ώρα”. Είναι προσχεδιασμένος αυτοσχεδιασμός. Υπάρχουν βασικές ιδέες πάνω στις οποίες κινούμαστε. Ξέρει από πριν τι θα κάνει αλλά έχει την ελευθερία πολλών παραλλαγών.
Η μουσική του ντοκιμαντέρ;
Άκης:Είναι από έναν δίσκο που έκαναν ο Σάκης με τον Χρήστο Γερμένογλου. Από μια ζωντανή ηχογράφηση. Ακούγεται στους τίτλους τέλους. Τα υπόλοιπα κομμάτια είναι των Free Call ενός άλλου αυτοσχεδιαστικού σχήματος της πόλης μας. Δεν ακούγονται πολύ, βέβαια.