Τα τελευταία χρόνια έχουν αναδυθεί πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες προσέγγισης των κοινών. Το βιβλίο του Bollier παρέχει μια σύντομη και απλή εισαγωγή στην έννοια των κοινών όπως αυτη αναδύεται σε ποικίλα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας. Όπως είναι φυσικό αναπτύσσεται μια έντονη συζήτηση διεθνώς για το ποια οπτική γωνία – έμφαση σε μια ορισμένη πτυχή των κοινών – είναι πιο δυναμική για την αναβαθμίση των κινημάτων αντίστασης, λιγότερο ή περισσότερο ενωματώσιμη, κατάλληλη για την προώθηση ενός εναλλακτικού και ανταγωνιστικού παραδείγματος κοκ.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έννοια των κοινών ακολουθεί/παράγεται σε ένα βαθμό από την εξέλιξη των σύγχρονων μορφών οργάνωσης της εκμετάλλευσης και τεχνοβιοπολιτικής διακυβέρνησης. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλές φορές αναπτύσσεται στο εσωτερικό του αγωνιζόμενου τμήματος των κοινωνιών μια δυσπιστία και καχυποψία. Αντιθέτως, στα δικά μου μάτια, η συμβατότητα αυτών των στοιχείων με τα μοτίβα εξέλιξης και τη δυναμική των σχέσεων εκμετάλλευσης και καθυπόταξης τα καθιστούν σχετικά με την περίοδο και συνεπώς νευραλγικής σημασίας για την επιχειρησιακή αναβάθμιση των δυνάμεων της χειραφέτησης. Υπό αυτή την έννοια τα κοινά φαίνονται καλύτερα προσαρμοσμένα σε μια περίοδο μετασχηματισμού του κράτους (λόγω της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης) και των αλλαγών στην οργάνωση της εργασίας και της παραγωγής.
Τα κοινά ως απάντηση στον αυταρχισμό των κρατικών συστημάτων
Η έννοια των κοινών αναπτύσσει μια παράλληλη, ομότροπη αλλά ποιοτικά ανταγωνιστική αφήγηση σε αυτή των ελίτ που επιχειρούν να τιθασεύσουν προς όφελός τους τις τεχνολογικές εξελίξεις και τις πάσης φύσεως καινοτομίες στην οργάνωση, το σχεδιασμό και τη διοίκηση, που βασίζονται στην επέκταση κατανεμημένων συστημάτων πληροφορίας, γνώσης και παραγωγής. Επιπρόσθετα, επιχειρεί να ανανεώσει, να εμπλουτίσει και να διευρύνει την έννοια του «δημόσιου» –αναβαθμίζοντας τη δημοκρατική συμμετοχή και κοινοτική συμπερίληψη και ανανεώνοντας το περιεχόμενο εννοιών όπως «κοινωνικός έλεγχος»– σε μια ανταγωνιστική, αλλά ομότροπη αφήγηση με την «απελευθέρωση» κρατικών λειτουργιών προς την «κοινωνία των πολιτών» και την αγορά. Η στροφή σε μια διευρυμένη αντίληψη της έννοιας του «δημοσίου» που υπερβαίνει την έννοια του «κρατικού» (χωρίς αυτό να συνεπάγεται απαραίτητα υποτίμηση της σημασίας του κράτους στην πολιτική στρατηγική) και η συνακόλουθη έμφαση στη δημιουργία «κυττάρων» κοινών και ενός δικτύου σχετικών θεσμίσεων και κόμβων διασύνδεσης συμβαδίζει με την τρέχουσα αποδιάρθρωση των κρατικών και άλλων συστημικών θεσμών. Αυτή η στροφή θα μπορούσε να ιδωθεί ως μια απάντηση από τη μεριά των πολιτών στον αυξανόμενο αυταρχισμό των σύγχρονων κρατικών συστημάτων και στον πολυδιάστατο αποκλεισμό των ανθρώπων από δικαιώματα τα οποία μέχρι πρότινος το κράτος μπορούσε να εγγυηθεί.
Με άλλα λόγια, η εν λόγω στροφή μπορεί να ανανεώσει την πολιτική φαντασία και μεθοδολογία οργάνωσης και κινητοποίησης, υπερβαίνοντας την αμηχανία των δυνάμεων της χειραφέτησης, που έχουν προσκολληθεί σε εργαλεία και μεθόδους γύρω από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία (εκλογές, κινήματα πίεσης και αντίστασης κ.ο.κ.), τα οποία οι ελίτ έχουν καταστήσει παρωχημένα, μεταφέροντας το κέντρο βάρος λήψης αποφάσεων σε θεσμούς που βρίσκονται εκτός της εμβέλειας της θεσμοποιημένης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας (η οποία βαθμιαία μετατρέπεται σε ένα παρωχημένο και αδιάφορο ως προς τα κρίσιμα ζητήματα τελετουργικό). Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, αξίζει να υπογραμμίσουμε ότι μια τροποποίηση στην πολιτική μεθοδολογία που δίνει έμφαση στην οργάνωση στο κοινωνικό πεδίο (την οποία η έννοια των κοινών σηματοδοτεί σε ένα βαθμό) δεν οδηγεί μονοσήμαντα στην απόρριψη της σημασίας της παραδοσιακής πολιτικής πρακτικής ή της σημασίας των κρατικών θεσμών στον κοινωνικό και πολιτικό ανταγωνισμό. Αντιθέτως, κατά τη γνώμη μου, η εν λόγω τροποποίηση είναι αναγκαίος όρος ώστε να αποκτήσουν οι πολίτες και οι δυνάμεις της χειραφέτησης την ισχύ να αντεπεξέλθουν στη σημερινή επίθεση και να αποκτήσει η παραδοσιακή πολιτική πρακτική την ουσιαστική της λειτουργία αρθρωμένη οργανικά με μια πραγματική –και όχι φαντασιακή– συσσώρευση λαϊκής ισχύος.
Η πολιτική συμμετοχή ως συλλογική δραστηριότητα
Επιπρόσθετα, η έμφαση στη δημιουργία ανταγωνιστικών παραγωγικών συστημάτων βασισμένων στα κοινά μπορεί να μας παράσχει ιδέες και εργαλεία για την απαιτούμενη τροποποίηση της παραδοσιακής πολιτικής νοοτροπίας, μεθοδολογίας και οργανωσιακής κουλτούρας. Συνδυάζοντας με διαφορετικό τρόπο τη συμμετοχή με την αντιπροσώπευση, μπορούμε να υπερβούμε το παραδοσιακό και μη λειτουργικό πλαίσιο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Ο συνδυασμός της έννοιας των κοινών με την έννοια της πραγματικής δημοκρατίας μπορεί να τροποποιήσει το καθεστώς της πολιτικής συμμετοχής, αναβαθμίζοντας τη διάσταση της ενεργητικής και αυτόνομης ατομικής συμμετοχής σε συλλογικές διαδικασίες. Η πολιτική συμμετοχή διευρύνεται από ενικές στιγμές σε ψηφοφορίες και διαδηλώσεις σε μια πολύ πιο ουσιαστική συλλογική δραστηριότητα για την επίτευξη ενός κοινού σκοπού με όρους συναπόφασης, συνδιαχείρισης και συνευθύνης.
Η σχετικότητα της έννοιας των κοινών με την περίοδο που διανύουμε –και άρα η χρησιμότητά της στην προσαρμογή και αναβάθμιση των επιχειρησιακών δυνατοτήτων των δυνάμεων της χειραφέτησης– μπορεί να εντοπιστεί και στο επίπεδο της ερμηνείας του κύκλου αγώνων στην τρέχουσα περίοδο. Ο νεοφιλελευθερισμός παρουσιάζεται ως µια µορφή συσσώρευσης µέσω της αρπαγής, του αποκλεισµού, του εκτοπισµού και της καταστροφής των κοινών. Οι αγώνες εναντίον του παίρνουν τη µορφή της υπεράσπισης των κοινών, εναντιώνονται στις νέες «περιφράξεις», στην καταστροφή του περιβάλλοντος, στις τεχνικές εξατοµίκευσης και στη διάλυση του κοινωνικού ιστού.
Ανταγωνιστική παραγωγή υποκειμένων κόντρα στην επιχειρηματική κουλτούρα
Η έννοια των κοινών και ο νεοφιλελευθερισμός θα μπορούσαν να ιδωθούν ως ανταγωνιστικοί αλλά ομότροποι τρόποι παραγωγής και αναπαραγωγής υποκειµένων και διαχείρισης των κοινωνικών σχέσεων. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για δύο λογικές παραγωγής υποκειµένων που σχετίζονται µε τη διαχείριση των δηµιουργικών δυνάµεων του ατόµου: τη συνεργασία και το διάλογο εντός της κοινότητας, την ανάπτυξη της ατοµικής ευθύνης, την ελεύθερη έκφραση, την εµβάθυνση της αυτοαξιοποίησης, την αναγνώριση του άλλου. Με άλλα λόγια η έννοια των κοινών δίνει έμφαση στην κοινοτική αυτοοργάνωση και τη συλλογική αυτοδιαχείριση σε έναν ανταγωνισμό με τη σύγχρονη επιχειρηματική κουλτούρα για την ηγεμονία ως προς τη σημασιοδότηση των ενσωματωμένων στους ανθρώπους δεξιοτήτων και ικανοτήτων. Αυτή η διάσταση είναι πολύ μεγάλης ιδεολογικής σημασίας για τη διαμόρφωση ενός κοινωνικού συσχετισμού δύναμης ικανού να στηρίξει μια πολιτική στρατηγική χειραφέτησης και αποκατάστασης της δημοκρατίας.
Η διάνοιξη ενός χώρου θεσμοποίησης της συλλογικής ύπαρξης μέσω της έννοιας των κοινών, η οποία υπερβαίνει και αναπλαισιώνει την υφιστάμενη διάκριση κράτος/αγορά, μπορεί να συμβάλει στο ξεκλείδωμα της φαντασίας σε ζητήματα ζωτικής σημασίας. Ζητήματα που άπτονται νέων τρόπων διακυβέρνησης στη μικρο- και μακρο-κλίμακα και τη λειτουργική συνάρθρωση «κυττάρων» μιας άλλης λογικής στο τοπικό, περιφερειακό και διαπεριφερειακό επίπεδο. Με την επεξεργασία και δημιουργική ανάπτυξη σύγχρονων μορφών και μεθόδων συνεργασίας που αναδύονται σε ποικίλα κατανεμημένα δίκτυα μπορεί να είμαστε σε θέση διαμορφώσουμε νέους καλύτερους τρόπους επιτέλεσης ποικίλων λειτουργιών ώστε να αμφισβητήσουμε την πρωτοκαθεδρία της σύγχρονης γραφειοκρατικής οργάνωσης στο πεδίο της αποτελεσματικότητας. Βεβαίως, δεν αναφερόμαστε σε μια «απλή» επινόηση μιας διαφορετικής κουλτούρας διακυβέρνησης, αλλά σε κάτι πολύ ευρύτερο: στη δυνατότητα μιας ολοκληρωμένης συνάρθρωσης της παραγωγής, της διακυβέρνησης και της πολυπρόσωπης συμμετοχής σε νέου είδους θεσμούς και τρόπους διεύθυνσης/συντονισμού σε μεγα-κλίμακα. Γιατί, ας είμαστε ειλικρινείς: χωρίς να αντιμετωπίσουμε με αποτελεσματικότητα και με βάση τη λογική της δημοκρατίας, της αποκέντρωσης, της αυτονομίας και της συνεργασίας, ζητήματα της μεγα-κλίμακας που σχετίζονται με τη διαχείριση μεγάλων πληθυσμών, σύνθετων κοινωνικών συνόλων και εκτεταμένων περιοχών, τότε δεν πρόκειται να είμαστε σε θέση να περιορίσουμε την ισχύ των ελίτ, να αναχαιτίσουμε τη σημερινή πορεία παρακμής και να αντιμετωπίσουμε τις πρωτόγνωρες προκλήσεις για τις κοινωνίες μας και την ανθρωπότητα στο σύνολό της.
Από την βιβλιοπαρουσίαση: «Κοινά, μια σύντομη εισαγωγή» του David Bollier, από τις εκδόσεις Angelus Novus. Τίτλος Πρωτοτύπου: «Think Like a Commoner, A Short Introduction to the Life of the Commons», σε μετάφραση Γιώργου Θεοχάρη. Επίμετρο: Ανδρέας Καρίτζης. Επιστημονική επιμέλεια: Γιώργος Παπανικολάου.