Η ιστορία της σκέψης και του στοχασμού για την έννοια της αλήθειας με τις διάφορες σημασίες που έχει λάβει αυτή μέχρι σήμερα ταυτίζεται με την ιστορία της ίδιας της φιλοσοφίας όταν αυτή εμφανίζεται με την αναπόφευκτη κριτική της μορφή κυρίως στην αρχαιοελληνική γραμματεία. Η φιλοσοφία αποτελεί βέβαια πάντα “ζώσα” σκέψη ακόμη και μετά την σταδιακή ιστορική αυτονόμηση των επιστημών από αυτήν όχι μόνο γιατί προκύπτουν συχνά τα ίδια θεμελιώδη ερωτήματα ή γιατί ανακαλύπτουμε πρόδρομες ιδέες εκεί αλλά και γιατί η φιλοσοφία επιχειρεί να διερωτάται για τις επιστήμες ενοποιητικά ακόμη και να αυτοδιερωτάται η ίδια.
Εξαρχής αναγνωρίζουμε τη σχέση “Αλήθειας -Πολιτικής” (Α-Π) στις δύο παραπάνω ιστορικές περιπτώσεις, δηλαδή
α) στην αρχαία ανάδυση της φιλοσοφικής σκέψης με τις διάφορες προτεινόμενες αλήθειες της και
β) στην μετέπειτα νεωτερική αυτονόμηση των επιστημών και των αληθειών τους από τη σύνδεση των φαινομένων αυτών με τα ιστορικά αντίστοιχα κοινωνικοπολιτικά περιβάλλοντα με τα οποία αλληλεπιδρούν διαλεκτικά.
Η διερεύνηση αυτών των περιπτώσεων είναι μακρόχρονη και πάντα συνεχίζεται στον χώρο της ιστορίας της φιλοσοφίας και της επιστήμης από διάφορες οπτικές. Οι οπτικές ποικίλλουν αφού όπως λέμε “η μεροληψία δεν αίρει την αντικειμενικότητα”. Θεωρώ πάντως ότι πιο ολοκληρωμένες, εμπεριστατωμένες και εξηγητικά επιτυχέστερες είναι αυτές που έχουν ιστορικοϋλιστικό προσανατολισμό διότι σε αυτές εμφανίζεται καλύτερα η σχέση για την οποία συζητάμε.
Εδώ χρησιμοποιώ τον όρο “τεχνοεπιστήμη”, έναν όρο που προτάθηκε (Gaston Bachelard) για να φανεί η αναπόδραστη σύμπλεξη της βασικής – θεωρητικής επιστήμης (με εξέχοντα αντιπρόσωπο την φυσική επιστήμη) με την τεχνολογία. Θα διακρίνουμε όμως τις δύο αναλυτική αδεία γιατί η τεχνολογία με την διευρυμένη της σημασία δεν αφορά μόνο τη συμμετοχή της στην βασική επιστήμη αλλά συμπληρωματικά περιλαμβάνει και τις διάφορες εφαρμογές της τελευταίας όπου είναι εμφανέστερη η σχέση με την πολιτική. Το τεχνολογικό προϊόν (“τέχνημα”) διακρίνεται από το “καθαρό”- θεωρητικό επιστημονικό διότι δεν αρκεί μόνο να υπακούει στις φυσικές νομοτέλειες-αλήθειες που καθιερώνει η επιστήμη αλλά πολύ περισσότερο σε επιπλέον οικονομικούς-παραγωγικούς και κοινωνικοπολιτικούς υποκαθορισμούς. Εμφανές παράδειγμα εδώ είναι η εμπορική- καταναλωτική τεχνολογία όπου σχεδόν σε κάθε προϊόν υπάρχει η λεγόμενη “ενσωματωμένη εξαχρήστευση” ή “προσχεδιασμένη απαρχαίωση” που στοχεύει σχεδόν απόλυτα στην κερδοσκοπία.
Η τεχνολογία (παλαιότερα τεχνική) δεν ακολούθησε πάντα χρονικά τη θεωρητική – βασική επιστήμη όχι μόνο γιατί ιστορικά έχει προηγηθεί αλλά και διότι ακόμη μετέπειτα διακρίνουμε μερικές φορές διαδοχικά προβαδίσματα (π.χ. ατμομηχανές …θερμοδυναμική). Η σχέση Α-Π εμφανίζεται σαφώς την εποχή της ανάδυσης στον δυτικό κόσμο του πρώιμου νέου κοινωνικοπαραγωγικού μοντέλου (καπιταλισμός) το οποίο θα αποτελέσει κίνητρο για την γέννηση της αφηρημένης θεωρητικής οικειοποίησης – κατανόησης του φυσικού κόσμου, δηλαδή της επιστήμης όπως την ξέρουμε με τις νέες αλήθειες της και βέβαια τις εφαρμογές που δημιουργεί (μηχανές).
Η διαλεκτική αλληλεπίδρασή τους συνεχίζεται έκτοτε αδιάλειπτα με όλες τις “καλές και κακές” επιπτώσεις σε όλα τα επίπεδα (κοινωνικό, ανθρωπολογικό, οικολογικό κλπ) γεννώντας τις λεγόμενες βιομηχανικές επαναστάσεις (σήμερα έχουμε εισέλθει στην 4η, την λεγόμενη ρομποτική).
Η φιλοσοφική έρευνα της βασικής θεωρητικής επιστήμης (φυσική επιστήμη) εμφανίζεται από τα τέλη του 19ου και καλύπτει με ένταση όλο τον 20ο αιώνα μέχρι σήμερα καθιερώνοντας ακαδημαϊκά τον ιδιαίτερο χώρο της φιλοσοφίας της επιστήμης ο οποίος σταδιακά επιμερίστηκε και σε ειδικότερους χώρους. Αναγνωρίζονται και καθιερώνονται, ήδη από την εποχή του Γαλιλαίου, τα κύρια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά μιας φυσικής θεωρίας όπως είναι η λογικομαθηματική της δομή, η εμπειρική -πειραματική επαληθευσιμότητά της, η προβλεπτική της ισχύς, ενώ για την εξέλιξη και την ιστορική διαδοχή των φυσικών θεωριών γίνεται προσφυγή στην έννοια της σύμβασης.
Η τελευταία δίνει τροφή σε σημασίες για την επιστημονική αλήθεια όπως συμβατική, κατασκευαστική κ.α. Στην έννοια της σύμβασης ανιχνεύεται η σχέση Α-Π, η οποία είναι εδώ δυσδιάκριτη διότι η πολιτική διαμεσολαβείται από το κοινωνικό στοιχείο (συμπεριφορά, συνήθειες, παιδεία, αισθητική, κυρίαρχη ιδεολογία κ.α. -P. Duhem) καθώς συμμετέχει μαζί με την εμπειρία-πείραμα στην δημιουργία της επιστημονικής αλήθειας, η οποία με το κύρος της αντικειμενικής γνώσης θα συνδιαμορφώσει με τη σειρά της τα νέα κοινωνικά χαρακτηριστικά, τη νέα “sens commun”, ιστορικά έτοιμη για τη επόμενη αλλαγή. Η έννοια της σύμβασης ουσιαστικά εκφράζει το αυτονόητο και απλό γεγονός ότι η επιστήμη δεν δημιουργείται και εξελίσσεται εκτός κοινωνίας αλλά είναι και αυτή ένα κοινωνικό φαινόμενο και για αυτό το λόγο έχει αναπόφευκτα και πολιτική διάσταση.
Εστιάζοντας στην τεχνολογική διάσταση της επιστήμης, ως εφαρμόσιμη γνώση, η σχέση που εξετάζουμς είναι κοινότοπα πρόδηλη εδώ και τουλάχιστον ενάμιση αιώνα. Είναι αδιανόητο πλέον να σκεφτούμε τον βίο έξω από το ανθρωπογενές “τεχνοπεριβάλλον” που αντικαθιστά ραγδαία το φυσικό με όλες τις θετικές και αρνητικές συνέπειες, πορευόμενοι ανεπίστρεπτα μέσα στην, όπως λέει ο Heidegger, “εποχή του τεχνήματος”.
Η τεχνολογία συμπυκνώνοντας και υλοποιώντας τεχνοεπιστημικές αλήθειες, ισχυροποιεί τις κοινωνικοοικονομικές σκοπιμότητες της και για αυτό κάθε τέχνημα συνιστά και “φορέα πολιτικής” αφού συνδιαμορφώνει νέες συμπεριφορές και σχέσεις (κοινωνικές, εργασιακές κλπ). Θυμηθείτε εδώ απλά ιστορικά παραδείγματα όπως π.χ. το τρένο, το αυτοκίνητο παλιότερα, το κινητό και ο υπολογιστής σήμερα.
Σήμερα με τις ιλιγγιωδώς εξελισσόμενες τεχνολογίες που υπόσχονται τα πάντα (μέχρι και την … επι γης αθανασία !) επιχειρείται ουσιαστικά να υποταχθεί η πολιτική, όπως την ξέραμε, στην τεχνοεπιστήμη. Εξελισσόμενα επιτεύγματα όπως π.χ. η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη υπόσχονται ιατρικά θαύματα, ενώ από την άλλη πλευρά, ταυτόχρονα η 4η βιομηχανική επανάσταση (ρομποτική) δημιουργεί καθημερινά μυριάδες “κολασμένους”.
Με γεωλογικούς όρους έχουμε εισέλθει στην “Ανθρωπόκαινο” εποχή και ετοιμάζεται η μετα-ανθρώπινη κοινωνία (post-humanity). Στους βιοτεχνολογικούς σχεδιασμούς ο άνθρωπος δεν αποτελεί πλέον μόνο υποκείμενο αλλά και αντικείμενο. Πρόκειται για την ένωση “σάρκας- μηχανής” τον περίφημο cyborg (κυβερνητικός οργανισμός) με τον οποίο … δεν θα καταστεί μόνον ο άνθρωπος άτρωτος αλλά θα καταργηθούν ακόμα και οι κοινωνικές αντιθέσεις. Όπως γράφει στο πολιτικό “cyborg μανιφέστο” με το ιδιαίτερο ύφος της η ένθερμη τεχνοφουτουρίστρια D. Harraway “φαντάζομαι μία cyborg κοινωνία που έχει αφοσιωθεί στην οικοδόμηση μιας πολιτικής μορφής η οποία καταφέρνει για αρκετό χρονικό διάστημα να συγκρατεί σε μία ενότητα μάγισσες, μηχανικούς, ηλικιωμένους, διεστραμμένους, χριστιανούς, μητέρες και λενινιστές προκειμένου να αφοπλίσει το κράτος” (!)
Στα προηγμένα εργαστήρια αιχμής διάσημων τεχνολογικών ιδρυμάτων χαλκεύεται το νέο φαντασιακό ενός φαταλιστικού τεχνοφουτουρισμού, δηλαδή η νέα εγκόσμια θρησκεία (M. Mittgley) με τις μετα-αλήθειες, τα δόγματά της και βέβαια τους φανατικούς οπαδούς της. Ο τεχνοφουτουρισμός δείχνοντας μόνο τη μία ελπιδοφόρο και καλή όψη των νέων τεχνολογιών, προελαύνει συνιστώντας βασικό ιδεολογικό εργαλείο του σημερινού επικυρίαρχου νεοφιλελευθερισμού.
Το ότι οι άνθρωποι που ελέγχουν, αποφασίζουν, δηλαδή χρηματοδοτούν τη τεχνολογική εξέλιξη δεν διαφέρουν πολύ από το 1% που κατέχει το 50% του πλούτου της γης (με το πρώτο ποσοστό συνεχώς να μικραίνει και το δεύτερο να μεγαλώνει), δεν είναι απλή σύμπτωση! Και εδώ η σύνδεση των τεχνοεπιστημικών αληθειών και των λανσαριζόμενων μετα-αληθειών, οι οποίες στηρίζονται σε έναν απόλυτο τεχνολογικό ντετερμινισμό, είναι ολοφάνερη.
Ο κοινωνικοικονομικός ντετερμινισμός (δηλαδή η εξουσία των κυρίαρχων ελίτ) καλύπτεται κάτω απόν τον υπερπροβαλλόμενο τεχνολογικό ντετερμινισμό. Όμως η αναίρεση του τελευταίου υπάρχει εδώ και…. 24 αιώνες (!) Ο Αριστοτέλης στην τελεολογική αναγωγιστική του θεώρηση συνδέει κάθε τέχνημα (αγαθό) με ένα άλλο (π.χ. πιάτο-φαγητό-σίτιση) για να καταλήξει στο τελικό το μη πλέον αναγώγιμο, την “ύψιστη τέχνη” που για τον σταγειρίτη δεν είναι παρά η Πολιτική (Ηθικά Νικομάχεια).
Ο πολιτικός ζόφος που προκαλεί μια πιθανή τέτοια εξέλιξη δηλαδή η τεχνοεπιστημική (βιοτεχνολογική) αποικιοποίηση των κοινωνικών σχέσεων και του ίδιου του ανθρώπου ως σώμα και νου, εύλογα δημιουργεί κριτική που είναι σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον συνομωσιολογική και δυστοπική. Ουσιαστικά αυτή συγκεκριμενοποιεί και επεκτείνει τη φουκω:iκή αντίληψη της βιοπολιτικής (π.χ. Agaben κ.α.). Υπάρχουν και κάποιες περιπτώσεις όπου προτείνεται μια ανέλπιδη επιστροφή σε ένα ακαθόριστο παρελθόν ή και στις παραδοσιακές θρησκείες, όμως έτσι αναιρείται και ακυρώνεται το νεωτερικό προοδευτικό πρόταγμα της υλιστικής ελευθερίας. Οι αντιστάσεις είναι ακόμη αδύναμες και ο αγώνας άνισος. Στο ψηφιακό κυβερνοκόσμο που πολιορκεί ήδη και τον εαυτό μας (digital self) η βιωμένη χρονικότητα έχει συρρικνωθεί μόνο σε διαδοχικά παρόντα με θολωμένες ή ακυρωμένες τις ακραίες της διαστάσεις, δηλαδή το παρελθόν και το μέλλον και έτσι η σκέψη και ο στοχασμός αδυνατούν όλο και περισσότερο να λειτουργήσουν. Για αυτό το λόγο, επίσης, η Ιστορία βρίσκεται υπό διωγμόν, πράγμα που συμβαίνει, όπως έλεγε και ο Guy Debord, όταν πλασσάρεται κάτι νέο με επιδίωξη την αποφυγή της κριτικής. Εδώ χρειάζεται να καταφύγουμε στην πλατωνική ετυμολογική έννοια της Α-λήθειας ως αποφυγή της λήθης χωρίς βέβαια το πλατωνικό περιεχόμενο.
Τελικά, για τη διαλεκτική σχέση κοινωνικού και τεχνολογικού ντετερμινισμού, δηλαδή για την σχέση πολιτικής και τεχνοεπιστημικών αληθειών που υλοποιούνται στην τεχνολογία προσυπογράφουμε την άποψη του A. Feenberg ότι η τελευταία “δεν είναι μία μοίρα που κάποιος πρέπει να είναι ή υπέρ ή κατά αλλά μία πρόκληση για πολιτική και κοινωνική δημιουργικότητα”.
*Ο τίτλος αποτελεί παράφραση (ή και συμπλήρωση) του γνωστού αποφθέγματος του T.S. Elliot
“Πού είναι η όλη η σοφία που χάσαμε μέσα στη γνώση;
Πού είναι όλη η γνώση που χάσαμε μέσα στην πληροφόρηση;”
**Το κείμενο αυτό αποτελεί εκδοχή της εισήγησης στο “8ο Πανελλήνιο Συνέδριο Φιλοσοφίας: Αλήθεια και Πολιτική” που πραγματοποιήθηκε στο ΑΠΘ στις 6,7,8 Μαρτίου.
Πηγή Φωτό: thisisnthappiness.com