Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
Ξέρουμε ότι οι λεωφορειακές γραμμές έχουν συγκεκριμένους αριθμούς, στη Θεσσαλονίκη π.χ. η γραμμή 12 εξυπηρετεί την Κάτω Τούμπα, ενώ η γραμμή 14 την Άνω Τούμπα. Η γραμμή 13 που πάει, άραγε; Πουθενά, γιατί ο ΟΑΣΘ δεν τόλμησε να αναγράψει αυτό το γρουσούζικο νούμερο σε λεωφορεία. Αντιθέτως, πριν 137 χρόνια ο εκδότης Σοφοκλής Γκαρμπολάς απέδειξε πως δεν είναι καθόλου προληπτικός, αφού εκτύπωσε το πρώτο φύλλο της εφημερίδας του Τρίτη και 13![1] Έτσι εμφανίστηκε η πρώτη ελληνόφωνη ιδιωτική εφημερίδα στη Θεσσαλονίκη μια και η ομώνυμη με την πόλη και το βιλαέτι κρατική κυκλοφορούσε ήδη από το 1869, ενώ η τουρκόφωνη Rumeli είχε βγει το 1872, όπως έχουμε αναφέρει σε προηγούμενο σημείωμα.[2]
Η οικογένεια Γκαρμπολά ήταν βλάχικης καταγωγής από την Κρανιά Ολύμπου. Ο πατέρας του εκδότη του Ερμή Κωνσταντίνος ήταν για κάμποσα χρόνια βιβλιοπώλης στη Βιέννη και τη Βουδαπέστη, πριν τελικά εγκατασταθεί στην Αθήνα. Ο γιος του Μιλτιάδης Γκαρμπολάς ήρθε στη Θεσσαλονίκη όπου και έστησε το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο της πόλης το 1850 (να σημειώσουμε ότι το πρώτο τυπογραφείο στη Θεσσαλονίκη, αλλά και γενικά στα Βαλκάνια, ήταν εβραϊκό και είχε δημιουργηθεί στις αρχές του 16ου αιώνα). Αφού εξέδωσε έξι βιβλία, ο Μ. Γκαρμπολάς πούλησε το τυπογραφείο στον Κυριάκο Δαρζηλοβίτη (ή Δαρζηδέν) το 1852.[3] Αυτός με τη σειρά του εξέδωσε δεκατέσσερα βιβλία μέχρι το 1858, ελληνικά αλλά και σλάβικα (με ελληνικούς χαρακτήρες, ανάμεσά τους και το περίφημο δίγλωσσο Κονίκοβσκο Ευαγγέλιε). Ο Δαρζηλοβίτης, άλλωστε, προσχώρησε στην Εξαρχία, ενώ ο αδελφός του ίδρυσε το πρώτο βουλγαρικό σχολείο στη Θεσσαλονίκη.[4]
Ο Σοφοκλής Γκαρμπολάς (ή Γκαρπολάς, όπως αναφέρεται στην εφημερίδα) το 1860 παντρεύτηκε την Εριφύλη Οικονόμου-Βαλταδώρου. Χάρη στη μεσολάβηση του πεθερού του, μεγαλέμπορου και παράγοντα της ελληνικής κοινότητας της πόλης Δημητρίου Οικονόμου-Βαλταδώρου (ή Μπαλταδώρου), εξασφάλισε την άδεια του βαλή για την έκδοση εμπορικής εφημερίδας, εξού και το όνομα.[5] Σήμερα οι οδοί που έχουν τα ονόματα γαμπρού και πεθερού βρίσκονται εκατέρωθεν του Μπιτ Παζάρ• η οδός Γκαρμπολά είναι ο πεζόδρομος που ενώνει την πλάγια οδό Τοσίτσα (επί της οποίας βρίσκονται η κύρια και δύο άλλες είσοδοι της αγοράς των παλιατζίδικων) με την οδό Μακεδονικής Αμύνης στην αρχαία αγορά, ενώ η οδός Μπαλταδώρου βρίσκεται μεταξύ Ίωνος Δραγούμη και Βενιζέλου, ακριβώς απέναντι από τη μοναδική είσοδο του Μπιτ Παζάρ στο μεγάλο αυτό δρόμο.
Ο Ερμής εκδίδεται «δις της εβδομάδος επί του παρόντος», όπως αναγράφουν τα πρώτα φύλλα, και συγκεκριμένα Τρίτη και Παρασκευή. Η ετήσια «προπληρωτέα» συνδρομή είναι 3 «αργυρά μετζήτια» για τους εντός της πόλης συνδρομητές της, 4 για τους «εν ταις επαρχίαις» και 6 για τους «εν τη αλλοδαπή». Παράλληλα, προπληρωτέες είναι και οι καταχωρήσεις με τιμή ένα γρόσι «τον στίχον» και «δι’ εκάστην γνωστοποίησιν κατ’ αποκοπήν».[6] Στην αρχή δεν αναγράφεται τιμή φύλλου, γεγονός που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι απευθυνόταν μόνο σε συνδρομητές, ήδη όμως στα τέλη του 1877 βλέπουμε και τιμή φύλλου που είναι, επίσης, ένα γρόσι.[7]
Η εφημερίδα βγήκε σε μια ιδιαίτερα ταραγμένη περίοδο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία (κρίση του Ανατολικού Ζητήματος, ρωσοτουρκικός πόλεμος, συνθήκη Αγίου Στεφάνου, συνέδριο Βερολίνου, διακήρυξη και αναστολή του πρώτου οθωμανικού Συντάγματος –μάλιστα αυτό θα δημοσιευτεί ολόκληρο σε συνέχειες στα φύλλα της εφημερίδας).[8] Η εφημερίδα δείχνει ιδιαίτερη ευελιξία, καθώς όπως παρατηρεί η Καραδήμου-Γερολύμπου: «Σε καθεστώς αυστηρής λογοκρισίας από πλευράς αρχών και συγχρόνως κρινόμενη από διαφορετικά κέντρα εξουσίας (τουρκική διοίκηση, ελληνική κυβέρνηση, ελληνική κοινότητα – μητρόπολη), και σε συνθήκες ευαίσθητης ισορροπίας (διαφορετικά συμφέροντα στο εσωτερικό της κοινότητας, θρησκευτικές έριδες, εθνικές προπαγάνδες), αναγκάζεται για να επιβιώσει, να εφεύρει ένα χώρο στον οποίο θα μπορούσαν να ομονοούν οι αντίρροπες δυνάμεις. Όταν οι αντιθέσεις εμφανίζονται μέσα από τις στήλες της είναι μάλλον αμβλυμένες, ενώ η σχετική πληροφόρηση είναι συχνά ελλειπτική και ανολοκήρωτη».[9]
Υπάρχουν, βέβαια, και άρθρα ιδιαίτερα επικριτικά ιδίως για τους δημοτικούς άρχοντες (βλ. αντιπαράθεση της εφημερίδας με τον δήμαρχο Αρίφ μπέη),[10] αλλά η όποια κριτική «δεν γίνεται ποτέ προς την κατεύθυνση των κρατικών υπαλλήλων του βιλαετίου»,[11] καθώς πάντα επικρεμόταν η «δαμόκλειος σπάθη» της λογοκρισίας, που έγινε αυστηρότερη έως παρανοϊκή μετά την αναστολή του Συντάγματος (απέκτησε μάλιστα και το συνθηματικό «κοκκώνα Αναστασία» στο κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμα).[12] Όση, όμως, προσοχή κι ευελιξία να δείξει ο εκδότης δεν μπορεί τελικά να αποφύγει κάποιες «κακοτοπιές» με αποτελέσματα σαν αυτά: «Το σεβαστόν της Γενικής Διοικήσεως συμβούλιον, δι’ αποφάσεως κοινοπιοηθείσης εις την νομαρχιακήν εφημερίδα Θεσσαλονίκη, ετιμώρησε την εφημερίδα ημών Ερμήν επιβαλόν αυτή επίμηνον παύσιν, ως προβάντι καταχωρήσαι εν ταις στήλαις αυτού είδησίν τινα εκ του εξωτερικού. Ο Ερμής κατά καθήκον υπέκυψεν εις την τοιαύτην διοικητικήν απόφασιν».[13]
Έτσι, λοιπόν, κινήθηκε ο Ερμής (που όπως γνωρίζει το αναγνωστικό κοινό του Αφιερώματος 2012 του alterthess, αποτελεί βασική πηγή για τα τέλη του 19ου αιώνα) μέχρι το 1881 οπότε μετονομάστηκε σε Φάρο της Μακεδονίας. Αργότερα, το 1898, οι γιοι του Σ. Γκαρμπολά Αλέκος και Νίκος, εξέδωσαν τον Φάρο της Θεσσαλονίκης, εφημερίδα που σταμάτησε την έκδοσή της το 1912 «λόγω ελάττωσης του αριθμού των αναγνωστών της, εξαιτίας της συνεχούς και ένθερμης αρθρογραφίας της υπέρ των Νεοτούρκων», όπως σημειώνει ο Καζαντζής.[14]
Παραπομπές:
[1] Κώστας Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Νησίδες, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 10.
[2] http://calendar.alterthess.gr/content/έκδοση-της-εφημερίδας-«rumeli»-1872
[3] Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 10• Τόλης Καζαντζής, «Η πνευματική και καλλιτεχνική ζωή στη Μακεδονία από το 1850 ως τις μέρες μας» στο Ι. Κολιόπουλος – Ι. Χασιώτης, Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, τόμ. Β΄: Η Μακεδονία από την απελευθέρωση ως τις μέρες μας, Παπαζήσης – Παρατηρητής, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 1992, σ. 172.
[4] Χαράλαμπος Παπαστάθης, «Τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία της Θεσσαλονίκης» στο Mακεδονικά – Σύγγραμμα Περιοδικόν της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, τόμος 8ος, Εν Θεσσαλονίκη 1968, σ. ¬239-256• Λόζα – Μακεδονικό Ενημερωτικό Δελτίο, Νο 4, Θεσσαλονίκη Ιούνιος 2001.
[5] Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 9-10.
[6] Ερμής, 16.5.1875.
[7] Ερμής, 21.10.1876.
[8] Ερμής, 21.10.1876 – 1.1.1877.
[9] Αλέκα Καραδήμου-Γερολύμπου, «“O Ερμής” του Σ. Γκαρπολά» στο «Ιστορία του Τύπου της Θεσσαλονίκης», ένθετο Επτά Ημέρες της εφ. Η Καθημερινή, 26.2.1995.
[10] Αλέκα Καραδήμου-Γερολύμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης: Βορειοελλαδικές πόλεις στην περίοδο των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων, Τροχαλία, Αθήνα 1997, σ. 185-191• http://calendar.alterthess.gr/content/ο-αρίφ-μπεης-αναλαμβάνει-δήμαρχος-1878.
[11] Αλ. Καραδήμου-Γερολύμπου, Μεταξύ Ανατολής και Δύσης…, ό.π., σ. 161.
[12] Έλλη Σκοπετέα, Η Δύση της Ανατολής: Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Γνώση, Αθήνα 1992, σ. 17.
[13] Κ. Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), ό.π., σ. 14.
[14] Τ. Καζαντζής, «Η πνευματική και καλλιτεχνική ζωή στη Μακεδονία…» στο Ι. Κολιόπουλος – Ι. Χασιώτης, Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία…, ό.π., σ. 173.