του Γιάννη Γκλαρνέτατζη
«Ενώπιον του εκτάκτου στρατοδικείου Θεσσαλονίκης ήρχισε χθες η δίκη των 14 κομμουνιστών, μελών της πρώτης, μετά την τελείαν εξάρθρωσιν των δυναμικών τρομοκρατικών οργανώσεων εν τη πόλει μας ομάδος του ΚΚΕ», γράφει ο «Ελληνικός Βορράς» στις 22.5.1951.[1] Το «έγκλημα» για το οποίο κατηγορούνταν τα μέλη του Δημοκρατικού Φιλειρηνικού Μετώπου Νέων (αυτή είναι η «παράνομος κομμουνιστική τρομοκρατική οργάνωσις») ήταν η «απόπειρα διάδοσης ανατρεπτικών ιδεών» και συνίστατο στη συγκέντρωση υπογραφών υποστήριξης της έκκλησης της Στοκχόλμης για απαγόρευση των πυρηνικών όπλων. Η έκκληση αυτή είχε συνταχθεί στη διεθνή διάσκεψη ειρήνης του Μαρτίου 1950, που είχε συγκληθεί με πρωτοβουλία του Παγκοσμίου Συμβουλίου Ειρήνης (πρόεδρος του οποίου ήταν ο Γάλλος νομπελίστας φυσικός Φρ. Ζολιό-Κουρί). Στην Ελλάδα η επιτροπή που είχε συγκροτηθεί για τη συλλογή των υπογραφών είχε επικεφαλής τον ποιητή Κώστα Βάρναλη και τον πρώην μητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείμ (έναν από τους δύο μητροπολίτες που είχαν συμμετάσχει στο ΕΑΜ στη διάρκεια της Κατοχής).[2]
Το διεθνές πλαίσιο ορίζεται από τον Ψυχρό Πόλεμο, που είχε ήδη γίνει θερμός στην κορεατική χερσόνησο. Στο εσωτερικό είμαστε ακριβώς μετά το τέλος του Εμφυλίου, με δεκάδες χιλιάδες φυλακισμένους και εξόριστους για πολιτικούς λόγους –στις αρχές του 1950 υπήρχαν 17.000 καταδικασμένοι (2.289 θανατοποινίτες), 5.500 υπόδικοι, 20.000 εξόριστοι συν οι «προληπτικώς συλληφθέντες» των τελευταίων μηνών του Εμφυλίου. Το Παλάτι, ο στρατός κι οι κατασταλτικοί (επίσημοι και ανεπίσημοι) μηχανισμοί ήταν πανίσχυροι, ενώ από τις εκλογές του Μαρτίου 1950 είχε προκύψει ένα δεκακομματικό κοινοβούλιο από το οποίο σχηματίζονταν και ανασχηματίζονταν συνεχώς κυβερνήσεις με διάρκεια από τρεις βδομάδες μέχρι τρεις μήνες.[3]
Ο Νικηφορίδης και κάποιοι από τους άλλους κατηγορούμενους είχαν συλληφθεί την παραμονή της πρωτοχρονιάς, ενώ τις πρώτες μέρες του έτους συνελήφθησαν κι οι υπόλοιποι.[4] Τις ίδιες ημέρες στην Αθήνα συλλαμβάνεται ο Νίκος Μπελογιάννης, γεγονός που προκαλεί σκλήρυνση του κατασταλτικού μηχανισμού. «Μετά την ενταθείσαν δράσιν των αναρχικών επαναφέρονται εν ισχύι ωρισμένα άρθρα του τρίτου ψηφίσματος», αναγγέλουν οι εφημερίδες (το Γ΄ Ψήφισμα του Ιουνίου 1946, αποτέλεσε το θεμέλιο των νομικού πλέγματος εκτάκτου ανάγκης –«Παρασύνταγμα»– με προβλέψεις για γενικευμένη εφαρμογή της διοικητικής εκτόπισης και της θανατικής ποινής)[5], «δια των ανωτέρω άρθρων απαγορεύεται ωσαύτως η έκδοσις νέας εφημερίδος ή περιοδικού άνευ αδείας του υπουργού Τύπου, ως και η αναγραφή επί των τοίχων ειδήσεων ή συνθημάτων, άνευ αδείας της Αστυνομικής Αρχής. Οι παραβάται εισάγονται ενώπιον του Εκτάκτου Στρατοδικείου». Άμεσο αποτέλεσμα αυτής της ενέργειας ήταν το κλείσιμο της εφημερίδας «Δημοκρατικός», που εξέφραζε τις θέσεις του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ.[6] Εξαιρετικά χαρακτηριστική, για το κλίμα των ημερών, είναι επίσης η εξής είδηση που δημοσιεύτηκε την ίδια μέρα μ’ αυτήν της επαναφοράς διατάξεων του Γ΄ Ψηφίσματος: «Κατόπιν της απονομής χάριτος υπό του βασιλέως απεφυλακίσθησαν σήμερον το απόγευμα και εξήλθον των φυλακών Αβέρωφ, όπου εκρατούντο, ο επί κατοχής πρωθυπουργός Λογοθετόπουλος και οι κατοχικοί υπουργοί Παπαδάκης, Καραμάνος, Δεμέστιχας και Χατζημιχάλης».[7]
Όπως αναφέραμε στην αρχή, η δίκη του Νικηφορίδη ξεκίνησε στις 21.2.1951 με βασικό μάρτυρα κατηγορίας τον υπομοίραρχο της Εθνικής Ασφαλείας Λαζαρή.[8] Δυο μέρες αργότερα ο βασικός κατηγορούμενος έλεγε στην απολογία του: «Δεν πρόκειται από εμένα ν’ ακούσετε παρεσύρθην, φταίνε άλλοι κλπ. Είμαι αριστερός. Γνωρίζετε ότι έχω εκτοπισθή [ως επονίτης είχε περάσει από την Ικαρία και τη Μακρόνησο, όπου ένας από τους βασανιστές του ήταν ο υπολοχαγός Δημήτριος Ιωαννίδης μετέπειτα δικτάτορας][9], δεν υπέβαλον δήλωσιν διότι νομίζω ότι δεν έπρεπε».[10] Ο βασιλικός επίτροπος Σπυρόπουλος έβγαλε πρώτα ένα πολιτικό λογύδριο εναντίον και των πιο μικρών βημάτων για απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων: «Η ευπιστία και η επιείκεια του Ελληνικού κράτους παρ’ ολίγον να εστοίχιζε την ζωήν και άλλων Ελλήνων. Ευτυχώς ότι πιθανόν να στοιχίση μόνον των κατηγορουμένων. Αλλά και αυτών θα ηδύνατο ασφαλώς να προληφθή η περιπέτεια δια της προληπτικής εν τη εξορία κρατήσεώς των. Αφίσαμεν εκ της εξορίας αμετανοήτους κομμουνιστάς ελευθέρους εξ επιεικείας δια λόγους υγείας [έτσι είχε ελευθερωθεί ο Νικηφορίδης], καίτοι ήτο γνωστόν εις τους διατάξαντας την απόλυσίν των ότι η κομμουνιστική ιδέα δεν τους απελείπετο και το μίσος συνείχεν τα αισθήματά των». Κατόπιν πρότεινε την καταδίκη «εις την εσχάτην των ποινών» τριών ατόμων τους οποίους και περιέγραψε κάνοντας μακάβρια επίδειξη «ρητορικής» δεινότητας. Έτσι, ο Νίκος Νικηφορίδης ήταν «δείγμα φανατικού κομμουνιστού αρχηγίσκου. Εγκέφαλος αποστραγγισθείς εκ της θέρμης του φανατισμού του. Καρδία εν σκοτεινώ υπογείω σκληρυνθείσα, αποπνέουσα την σήψιν. Βλέμμα προσβλέπον εις το τέρμα ενός δρόμου εσπαρμένου με πτώματα. Σκιά συμφοράς»· ο Λεωνίδας Δούκας, που ήταν κουτσός από μικρός, χαρακτηρίζοταν ως «ο χωλός δαίμων ουδέποτε εφησυχάζων. Το μειλίχιον ερπετόν με τους ακινήτους οφθαλμούς και την αεικίνητον δηλητηριώδη γλώσσαν»· ενώ στον Ιωάννη Δαμιανίδη αναλογούσαν «αίμα και μίσος και χολή». «Και εγώ λέγω θάνατος», κορυφωνόταν η εισαγγελική αγόρευση, «όχι δια να γίνη η Δικαιοσύνη μόνο, αλλά και δια λόγους αμύνης των ζώντων».[11]
Η απόφαση, που βγήκε την επόμενη μέρα, προέβλεπε τα εξής: «Νίκ. Νικηφορίδης εις θάνατον, Λεων. Δούκας και Ι. Δαμιανίδης εις ισόβια, Α. Κάκαρης εις πρόσκαιρα δεσμά 16 ετών, Στ. Γούναρης εις φυλάκισιν 4 ετών άνευ αναστολής, Π. Κιμισκής εις φυλάκισιν 2 ετών με τριετή αναστολήν, Πουλχερία Παπαρνάκη εις φυλάκισιν ενός έτους με τριετή αναστολήν, Νικ. Μαραγκός, Κων. Μαριόγλου, Κων. Δαμασκηνίδης, Ε. Παρτάλης, Π. Παναγιώτου ένοχοι μετ’ ελαφρυντικών και απηλλάγησαν. Σεβαστή Πριμίδου ηθωώθη».[12] Για τον Χρ. Ταμουρίδη η δίκη διαχωρίσθηκε καθώς παρεπέμφθηκε στο ψυχιατρείο μετά από εξέταση από στρατιωτικό ψυχίατρο.[13] Οι Δούκας και Δαμιανίδης φαίνεται πως γλίτωσαν τη θανατική καταδίκη επειδή, μετά την αγόρευση του επιτρόπου, «εδήλωσαν μεταμέλειαν και εζήτησαν την επιείκειαν του δικαστηρίου», κάτι που δεν έκανε ο Νικηφορίδης. Διαχρονικός στόχος, άλλωστε, της όποιας εξουσίας παραμένει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια των αντιπάλων της.
Η οικογένεια του νεαρού θανατοποινίτη (δεν είχε κλείσει τα 23) απευθύνθηκε αμέσως για απονομή χάριτος στην κυβέρνηση και στο Παλάτι. Αλλά ενώ οι ηγέτες του Κέντρου, Σοφοκλής Βενιζέλος (πρωθυπουργός) και Γεώργιος Παπανδρέου (αντιπρόεδρος της κυβέρνησης) κώφευσαν, τα Ανάκτορα απάντησαν, δίνοντας ένα σπάνιο δείγμα του πώς –βασιλείς και αυλικοί– διασκέδαζαν την ανία τους παίζοντας με τον υπέρτατο ανθρώπινο πόνο. Πιο συγκεκριμένα, η κυρία επί των τιμών Ε. Σταθάτου με επιστολή της στις 15.5, πληροφόρησε τη χαροκαμένη μάνα Ευγενία Νικηφορίδη, ότι η βασίλισσα Φρειδερίκη θα διαβιβάσει την αίτηση απονομής χάριτος στο υπουργείο Δικαιοσύνης. Εντωμεταξύ ο αγωνιστής της ειρήνης είχε πέσει νεκρός από τις σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος πριν από δυόμισι μήνες.[14]
Είναι, πραγματικά, αξιοσημείωτο πόσο βιαστικά στις 5.3, μόλις εννιά μέρες μετά την έκδοση της απόφασης, εκτελέστηκε η θανατική ποινή. «Την πρωίαν χθες εις τον συνήθη τόπον των εκτελέσεων [στις παρυφές του Σέιχ Σου, πίσω από το Γεντί Κουλέ] εξετελέσθησαν οι Θεοδ. Ορφανίδης, Μόσχος Στογιάννης, Κων. Σπρίντζος, Κων. Μήτσου, Χαρ. Παπαδόπουλος, Ρήγας Παραθυράς, συμμορίται Χαλκιδικής, καταδικασθέντες προσφάτως εις θάνατον υπό του Εκτάκτου Στρατοδικείου Θεσσαλονίκης. Επίσης εξετελέσθη μετά των ανωτέρω και ο καταδικασθείς εις θάνατον υπό του Στρατοδικείου προ ολίγων ημερών Νικ. Νικηφορίδης, αρχηγός της τρομοκρατικής οργανώσεως “Δημοκρατικόν Φιλειρηνικόν Μέτωπον Νέων”, ελθών εξ Αθηνών (Παγκράτι) προς ανασυγκρότησιν της ανωτέρω κομμουνιστικής οργανώσεως», έγραφε το σύντομο ρεπορτάζ.[15]
Οι επτά μελλοθάνατοι χόρεψαν και τραγούδησαν πριν στηθούν απέναντι στο εκτελεστικό απόσπασμα. Όπως, μάλιστα, περιγράφει ο ιερέας Βασίλης Καϊμάκης –που ήταν παρών στην εκτέλεση– στην προτροπή του να μεταλάβει ο Νικηφορίδης του είπε: «Εγώ, παπά μου, αυτά δεν τα πιστεύω. Όμως θα σου κάνω το χατίρι για να μη σε στεναχωρήσω. Δεν έχω να χάσω τίποτα. Στο κάτω κάτω και ο Χριστός σταυρώθηκε στο Γολγοθά, επειδή προπαγάνδιζε όπως κι εμείς οι αριστεροί την ειρήνη», ενώ τα τελευταία του λόγια ήταν: «Αγαπημένοι μου, μην κλάψετε για μένα, πεθαίνω για τα ιδανικά της πατρίδας και του σοσιαλισμού και για την ειρήνη». Μήνες αργότερα ο στρατιωτικός μηχανισμός αρνήθηκε να παραδώσει στην οικογένειά του ακόμη και τα οστά του, αφού πρώτα πέρασε τη σχετική αίτηση από πέντε-έξι «αρμόδια» γραφεία.[16]
Παραπομπές:
[1] Ελληνικός Βορράς, 22.2.1951.
[2] Σπύρος Κουζινόπουλος, Η εκτέλεσης της ειρήνης: Υπόθεση Νικηφορίδη, Καστανιώτης, Αθήνα 1988, όπως παρατίθεται στο «Η εκτέλεση Νικηφορίδη», Χίλια Δέντρα (ειδική έκδοση της εφ. Θεσσαλονίκη), Νο 2, Ιούνιος 1999, σ. 27.
[3] Ηλίας Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές, 1946-1967, Πατάκης, 6η έκδ., Αθήνα 2010, σ. 101, 108, 125-131.
[4] Σπ. Κουζινόπουλος, Η εκτέλεσης της ειρήνης.., ό.π.
[5] Ηλ. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία…, ό.π. σ. 64.
[6] Ελληνικός Βορράς, 5.1.1951.
[7] Ελληνικός Βορράς, 5.1.1951.
[8] Ελληνικός Βορράς, 22.2.1951.
[9] Σπ. Κουζινόπουλος, Η εκτέλεσης της ειρήνης.., στο http://kokkinometerizi.blogspot.com/2011/03/60.html.
[10] Ελληνικός Βορράς, 24.2.1951.
[11] Ελληνικός Βορράς, 24.2.1951.
[12] Ελληνικός Βορράς, 25.2.1951.
[13] Ελληνικός Βορράς, 22.2.1951.
[14] Σπ. Κουζινόπουλος, Η εκτέλεσης της ειρήνης.., ό.π.
[15] Ελληνικός Βορράς, 6.3.1951.
[16] Σπ. Κουζινόπουλος, Η εκτέλεσης της ειρήνης.., ό.π.